Liệt mặt và các vấn đề khác của dây thần kinh số 7

Dây thần kinh mặt là dây thần kinh thứ 7 trong số 12 dây thần kinh sọ. Một người có hai dây VII, mỗi dây chi phối cho một nửa bên mặt. Đường đi của dây thần kinh mặt gần giống với dây thần kinh thính giác (dây VIII): cùng đi qua tai giữa. Sau đó, dây VII thoát ra khỏi nền sọ qua lỗ trâm chũm, rồi đi qua tuyến mang tai. Trong tuyến mang tai, nó chia thành nhiều nhánh chi phối vận động cho các cơ và các tuyến khác nhau của vùng đầu và cổ.

Liệt dây thần kinh mặt

Triệu chứng

Bệnh ở dây thần kinh VII có thể dẫn đến liệt, yếu hoặc co giật cơ mặt. Có thể thấy khô mắt, khô miệng, thay đổi vị giác ở bên bị ảnh hưởng, thậm chí chảy nước mắt nhiều hoặc tiết nhiều nước bọt. Tuy nhiên, không hẳn cứ xuất hiện các triệu chứng này thì nguyên nhân là ở thần kinh mặt. Vì vậy, thầy thuốc cần thăm khám kĩ càng trước khi kết luận chẩn đoán. Tùy mức độ tổn thương thần kinh mà các triệu chứng biểu hiện nặng nhẹ khác nhau: nhẹ thì co giật các cơ ở nửa bên mặt, nặng thì thậm chí liệt hoàn toàn cơ mặt.

Nguyên nhân

Có nhiều nguyên nhân gây ra rối loạn dây thần kinh mặt:

• Chấn thương như sang chấn trong cuộc đẻ, gãy xương nền sọ, chấn thương mặt, chấn thương tai giữa hoặc chấn thương trong phẫu thuật
• Bệnh hệ thần kinh: đột quỵ
• Nhiễm trùng tai hoặc mặt, hoặc dây thần kinh mặt bị nhiễm virus Herpes ( hội chứng Ramsay Hunt )
• Các khối u bao gồm u thần kinh, u tế bào hắc tố, u cholesteatoma , u tuyến mang tai và u mỡ
• Độc tố do nghiện rượu hoặc ngộ độc carbon monoxide
• Bell's palsy , còn được gọi là liệt dây thần kinh mặt vô căn (bệnh có thể liên quan đến đái tháo đường hoặc mang thai)

Xét nghiệm

Chụp MRI được chỉ định để chẩn đoán nguyên nhân liệt thần kinh mặt. Nguồn ảnh: Pinterest

Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến liệt thần kinh mặt. Tìm hiểu rõ nguyên nhân, các bác sĩ mới có thể đưa ra hướng điều trị đúng đắn. Dưới đây là một số xét nghiệm có thể dùng để chẩn đoán nguyên nhân gây liệt thần kinh mặt: 

1. Kiểm tra thính giác: Giúp đánh giá tình trạng dây VIII. Test phản xạ stapedial được dùng để đánh giá nhánh của dây thần kinh mặt cung cấp các sợi vận động cho một trong các cơ ở tai giữa.
2. Kiểm tra thăng bằng: Đánh giá xem tổn thương dây VII có liên quan đến dây VIII hay không
3. Kiểm tra nước mắt: Kiểm tra chức năng tạo nước mắt giúp xác định vị trí và mức độ nghiêm trọng của tổn thương dây thần kinh VII.
4. Kiểm tra vị giác: Thăm khám vị giác ở phía trước lưỡi có thể giúp xác định vị trí và mức độ nghiêm trọng của tổn thương dây thần kinh mặt.
5. Kiểm tra nước bọt : Chức năng bài tiết nước bọt cũng  giúp đánh giá vị trí và mức độ nghiêm trọng của tổn thương dây thần kinh mặt.
6. Chẩn đoán hình ảnh: Các xét nghiệm này giúp xác định xem có nhiễm trùng, khối u , gãy xương hoặc bất kỳ bất thường nào khác hay không. Người ta thường cho bệnh nhân chụp CT hoặc MRI .
7. Kiểm tra kích thích dây thần kinh bằng điện: kích thích dây thần kinh bằng dòng điện sẽ kiểm tra xem dây thần kinh có thể dẫn truyền xung động đến cơ hay không, giúp đánh giá sự tiến triển của bệnh. Ví dụ, nếu xét nghiệm cho thấy phản ứng cơ ở cả hai bên mặt bằng nhau, bệnh nhân có khả năng phục hồi hoàn toàn chức năng của khuôn mặt trong ba đến sáu tuần mà không để lại di chứng.

Liệt mặt Bell là gì?

Liệt mặt Bell hay còn gọi là liệt mặt vô căn. Đây là chẩn đoán loại trừ khi không tìm thấy nguyên nhân nào khác gây liệt mặt. Nhiều giả thuyết cho rằng chứng liệt Bell được cho là tổn thương dây VII do nhiễm vi-rút nhưng điều này vẫn chưa được chứng minh. 

Cơ chế

Virus có thể là nguyên nhân gây tổn thương thần kinh trong liệt Bell. Nguồn ảnh: SuperPharmacy

Cơ chế thực sự của tổn thương dây thần kinh mặt trong bệnh liệt của Bell vẫn chưa được biết rõ, người ta đưa ra giả thuyết sau:

• Bệnh nhân có tiền sử nhiễm vi rút nguyên phát ( herpes ).
• Vi rút sống trong dây thần kinh ( hạch) từ vài tháng đến nhiều năm.
• Vi rút có thể được kích hoạt trở lại 
• Vi rút sinh sản và di chuyển dọc theo dây thần kinh.
• Vi rút lây nhiễm vào các tế bào xung quanh dây thần kinh (tế bào Schwann) dẫn đến viêm.
• Hệ thống miễn dịch phản ứng lại các tế bào Schwann bị tổn thương => viêm dây thần kinh=> yếu / liệt cơ mặt. 
• Mức độ liệt và sự phục hồi sẽ phụ thuộc vào mức độ tổn thương của dây thần kinh.

Triệu chứng liệt mặt vô căn

Một triệu chứng của bệnh liệt Bell là những dấu hiệu bất thường trên khuôn mặt. Trong liệt mặt vô căn, dây thần kinh mặt bị thương và viêm gây ra các triệu chứng như co giật, yếu hoặc liệt ở một bên mặt, đôi khi là cả hai; chảy nước dãi; mí mắt hoặc một bên khóe miệng bị sụp xuống. Các triệu chứng đạt đỉnh điểm trong vòng 48 giờ, có thể dẫn đến biến dạng khuôn mặt.

Các triệu chứng điển hình của bệnh liệt Bell bao gồm:

• Liệt cấp tính một bên mặt; liệt tất cả các cơ, bao gồm cả trán.
• Có biểu hiện tê hoặc đau ở tai, mặt, cổ hoặc lưỡi.
• Đa số bệnh nhân có bệnh do vi rút gây ra trước đó.
• Gia đình có thể có người bị bệnh liệt mặt vô căn
• Ít khi bị liệt mặt hai bên.
• Có thể có sự thay đổi về độ nhạy của thính giác (thường tăng độ nhạy).

Đối tượng hay mắc liệt mặt vô căn? Thời gian mắc bệnh?

Liệt Bell không đe dọa đến tính mạng và sẽ tự khỏi, thường trong vòng sáu tuần. Tần suất mắc bệnh không phụ thuộc tuổi tác hay chủng tộc. Bệnh thường  phổ biến hơn ở phụ nữ mang thai và phụ nữ trong chu kì kinh nguyệt. Nói chung, tỷ lệ mắc bệnh tăng lên khi tuổi cao. Trẻ em dưới 13 tuổi ít có nguy cơ mắc bệnh liệt Bell hơn những người lớn tuổi hơn.

Điều trị liệt dây thần kinh mặt

Steroid được dùng để điều trị liệt mặt. Nguồn ảnh: Heathgrades

Không có loại thuốc chuyên biệt để điều trị liệt Bell, cách điều trị thế nào còn tùy thuộc tính chất tổn thương dây thần kinh. Trên lâm sàng, thuốc thường được dùng là steroid (corticoid) với lượng 1mg/kg/ ngày trong 7-14 ngày. Gần đây, các loại thuốc kháng vi-rút như acyclovir ( Zovirax ) được dùng kết hợp với steroid đã được chứng minh là làm tăng khả năng hồi phục. Liều lượng của thuốc kháng vi-rút sẽ thay đổi tùy theo loại thuốc.

Vật lý trị liệu và điện trị liệu không đem lại hiệu quả đáng kể, nhưng các bài tập trên khuôn mặt có thể giúp ngăn ngừa sự co rút của các cơ mặt. Phẫu thuật giải nén dây thần kinh mặt cũng được một số bác sĩ thực hiện trong hai tuần đầu tiên ở những bệnh nhân có biểu hiện thoái hóa dây thần kinh. Tuy nhiên,  phương pháp này có thể gây mất thính giác nên việc áp dụng phẫu thuật này trong điều trị liệt Bell còn gây nhiều tranh cãi.

Điều trị các vấn đề về mắt do liệt mặt

Mắt không nhắm kín gây ra các bệnh về mắt do liệt mặt. Nguồn ảnh: Pinterest

Bệnh nhân bị liệt dây thần kinh mặt khó nhắm mắt vì các cơ nhắm mắt bị liệt. Từ đó khiến giác mạc dễ bị khô, gây các biến chứng nghiêm trọng. Do vậy, cần điều trị và dự phòng khô mắt bằng các biện pháp sau: 

• Đeo kính bảo vệ để ngăn bụi
• Dùng mu bàn tay, khép mi mắt lại để giữ ẩm. Không dùng đầu ngón tay để tránh làm mắt bị thương. 
• Dùng nước mắt nhân tạo hoặc thuốc mỡ để bôi trơn
• Khi ngủ, dán 2 mí mắt bằng băng giấy 
• Trong trường hợp phục hồi không hoàn toàn, có thể cần phải thu hẹp khe  mắt tạm thời hoặc vĩnh viễn ( nếu có xuất huyết).

Phẫu thuật 

Phẫu thuật là một phương pháp điều trị liệt dây thần kinh mặt. Nguồn ảnh: Aspensurgical

Các bệnh nhân bị yếu hoặc liệt cơ mặt có thể  lựa chọn các phương pháp phẫu thuật để phục hồi chức năng:

• Sửa chữa dây thần kinh hoặc ghép dây thần kinh: Tốc độ phục hồi của dây TK mặt là 1mm/ngày. Do đó, nếu một dây thần kinh đã bị cắt hoặc bị tổn thương, sửa chữa trực tiếp bằng kính hiển vi là lựa chọn tốt nhất.
• Chuyển vị dây thần kinh: Thường thì dây thần kinh lưỡi hoặc dây thần kinh mặt có thể được nối với dây thần kinh mặt của nửa bên kia. Ví dụ, bệnh nhân có thể tập cử động cơ mặt bằng cách cử động lưỡi.
• Các thủ thuật chuyển vị hoặc địu cơ : Cơ thái dương hoặc cơ cắn là các cơ không được chi phối bởi dây TK mặt. Người ta có thể nối cơ này với khóe miệng để tạo cử động cho khuôn mặt.
• Chuyển cơ: Các cơ tự do ở chân (cơ may) có thể được ghép để thay thế cho cơ mặt bị teo. Đồng thời, phẫu thuật viên cũng nối dây thần kinh VII đối bên để chi phối cho vạt cơ vừa ghép. 
• Phẫu thuật định hình lại mí mắt và miệng: Bên cạnh những phẫu thuật trên, nếu liệt mặt nghiêm trọng khó phục hồi, người ta có thể tiến hành nâng chân mày, cân mí mắt, chỉnh hình mắt, miệng… 

Tiên lượng

Tiên lượng của bệnh phụ thuộc vào nguyên nhân gây bệnh. Ví dụ: tổn thương thần kinh mặt sau phẫu thuật là tổn thương vĩnh viễn, còn trong phần lớn những trường hợp liệt Bell có thể hồi phục hoàn toàn. Chẩn đoán và điều trị càng sớm, tiên lượng bệnh càng tốt

Phòng bệnh

Trước đây, người ta cho rằng: tiếp xúc với không khí lạnh hoặc gió mạnh (trúng gió) là nguyên nhân gây liệt mặt vô căn. Tuy nhiên điều đó là không chính xác. Bởi căn nguyên của liệt mặt vô căn là không rõ ràng, nên rất khó để dự phòng.  Tốt nhất, hãy sống một lối sống lành mạnh => giảm nguy cơ mắc bệnh tiểu đường , ung thư hoặc nhiễm trùng, từ đó ngăn ngừa một số nguyên nhân liệt dây thần kinh mặt.

Xem thêm:

• Liệt dây thần kinh số VII (liệt mặt): Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán và điều